Zapobieganie samobójstwom

ZAPOBIEGANIE SAMOBÓJSTWOM

Zapobieganie samobójstwom to problem o światowym znaczeniu. Zajmowali się nim uczeni z wielu krajów Europy oraz USA. Rosnąca liczba samobójstw wymusza podejmowanie kroków, które je powstrzymają. W Polsce najbardziej znaną osobą zajmującą się samobójstwami jest Brunon Hołyst. Uważa on, że zapobiegać zamachom samobójczym należy poprzez:

• Edukację społeczną, która stworzy postawy akceptujące życie, ułatwi rozwiązywanie problemów życiowych oraz adaptację do różnych nowych okoliczności życiowych.
• Działania skierowane do populacji zagrożonej potencjalnie samobójstwem (np. osoby z chorobami terminalnymi, osoby uzależnione, przeżywające żałobę itp.) budujące postawy antysuicydalne.
• Wpływ instytucjonalny i pozainstytucjonalny na osoby znajdujące się w sytuacji presuicydalnej (zintegrowane działania ośrodka interwencji kryzysowej, ośrodka pomocy społecznej,telefonu zaufania, służby zdrowia i innych).
• Pomoc w sytuacji kryzysowej poprzez restytuowanie możliwości i motywacji do zachowania życia.
• Oddziaływania postsuicydalne (psychologiczne, socjologiczne i medyczne) powinny uwzględniać fakt, że po odratowaniu życia osoby te nadal mają poważne kłopoty z radzeniem sobie z problemami życiowymi, funkcjonowaniem w społeczeństwie oraz to, że nadal są w nich bardzo silnie działające motywy suicydalne.

Należy pamiętać również o tym, że samotnie nie można prowadzić w profesjonalny sposób interwencji kryzysowej z osobami o tendencjach samobójczych. Powinien nad tym pracować interdyscyplinarny zespół, w którym zarówno lekarz jak i psycholog, pracownik socjalny, prawnik ma do spełnienia swoje niezmiernie ważne zadanie. Najważniejsze jednak to mieć czas i uwagę dla innych. Może się bowiem okazać, że jest to coś najlepszego, co można dać drugiemu człowiekowi.

Warto podkreślić, iż działania profilaktyczne podejmujemy w dwóch zakresach:

• społecznym
• indywidualnym.

Pierwszym ważnym krokiem jest zapoznanie społeczeństwa z mitami i faktami dotyczącymi samobójstw.

OGRANICZENIE ŚRODKÓW

Jednym z podstawowych celów szwedzkiego ogólnokrajowego programu profilaktyki samobójstw jest ograniczenie dostępności środków i narzędzi samobójstwa. W dziedzinie transportu zaleca się: montowanie wyłączników, które gasiłyby pracujący na wolnych obrotach silnik, gdyby stężenie CO2 przekroczyło określony poziom, wprowadzenie obowiązku montowania poduszek powietrznych. Ponadto warto ograniczyć sprzedaż broni palnej, poza tym warto było zamontować zabezpieczenia rewolwerów. W dziedzinie farmokologii; opracowywanie mniej toksycznych leków, zaostrzenie przepisów dotyczących ostrzegania toksyczności, ostrożne przepisywanie leków.

MEDIA

Udostępnienie telefonów zaufania osobom zamierzającym popełnić samobójstwo także może- choć w niewielkim stopniu- zmniejszyć liczbę udanych prób samobójczych. Wreszcie zapobieganie samobójstwom w wymiarze społecznym wymaga zakazu rozpowszechniania w mediach informacji na temat przypadków samobójstw.

We wstępnych badaniu Phillips(1974) utworzył listę przypadków samobójstw opisywanych na pierwszej stronie New York Timesa w latach 1946-1968. następnie przestudiował statystykę samobójstw popełnionych w USA między rokiem 1947 a 1967, włącznie z informacjami na temat wpływu panujących aktualnie trendów i pór roku. Odkrył, że liczba samobójstw wzrastała w znaczny sposób po nagłośnieniu samobójstwa w mediach. Zjawisko to nazwał „efektem Wertera”, na cześć bohatera utworu Goethego, którego samobójstwo uważano za naśladowanie mody. Phillips zaakceptował hipotezę, że efekt Wertera jest przykładem naśladownictwa i ulegania sugestii, gdy przeanalizował, a następnie odrzucił alternatywne wyjaśnienia, mianowicie:

• wyjaśnienia lekarza medycyny sądowej. Mając do czynienia z niejednoznacznym przypadkiem samobójstwa, jako przyczynę biegli wskazują zabójstwo, wypadek lub określają jako nieznaną. Liczba przypadków śmiertelnych z tych 3 powodów powinna zmaleć po opublikowaniu historii czyjegoś samobójstwa. Jednak tak się nie dzieje.
• hipoteza przyspieszenia. Opowieści o samobójstwach nie powodują, lecz tylko przyspieszają popełnianie samobójstw, które i tak by się wydarzyły. Jeśli tak, wzrost liczby samobójstw następowały po ukazaniu się w mediach historii czyjegoś samobójstwa, tuz przed ukazaniem się tej historii zaś- liczba samobójstw malałaby. tak jednak nie jest.
• wyjaśnienie uwzględniające stan poprzedzający samobójstwo. Zakłada się , że poważne zmiany w życiu społeczeństwa (np. kryzys ekonomiczny) powodują wzrost liczby ujawnionych i nieujawnionych samobójstw. Nie wyjaśnia to jednak wyraźnej korelacji miedzy opublikowaniem historii samobójstwa, a wzrostem liczby samobójstw po publikacji.
• teoria żałoby. To raczej żal po stracie, a nie naśladownictwo jest powodem liczby samobójstw po publikacji. Gdyby tak było rzeczywiście, to także nie samobójcza śmierć sławnej osobistości wywołałaby wzrost liczby samobójstw, co przecież nie następuje.

Inni badacze wykazali, że filmy o samobójstwie np. fikcyjnej postaci mogą się przyczynić do wzrostu liczby rzeczywistych aktów samobójczych. Najmocniejszy dowód na oddziaływanie fikcyjnego samobójstwa pochodzi z ciekawego studium dwóch Niemców, Schmidtke i Hafnera. W 1981 i 1982 r.

Telewizja zachodnioniemiecka wyemitowała serial przedstawiający fikcyjna historię 19 letniego studenta, który popełnił samobójstwo, rzucając się z pociągu. Po każdym odcinku w całym kraju notowano wzrost liczby samobójstw popełnianych na kolei, szczególnie przez młodych mężczyzn. Niektóre dane wskazują, że efekt Wertera nie występuje lub jest nieznaczny, jeśli samobójstwo zaprezentowano tylko w jednym odcinku. Jeśli natomiast prezentacja samobójstwa odbyła się w wielu programach – efekt ten ma miejsce.

EDUKACJA SPOŁECZEŃSTWA/LEKARZY – O DEPRESJI. WIEDZA O ISTNIEJĄCYCH SŁUŻBACH

Wielu ludzi nie wie, że istnieją służby, które udzielają konsultacji i pomocy w wypadku chorób afektywnych. Gdyby wiedzieli mogliby się zwracać znacznie częściej zwracać do innych specjalistów niż do lekarza ogólnego. Niestety ci wiele osób, które o tym wiedza, nie chce korzystać z pomocy z obawy przed stygmatem społecznym. Trzeba w związku z tym osłabić stygmat związany ze „służbami pomocowymi”. Jednym z kroków w tym kierunku byłoby zachęcenie młodych ludzie z korzystania np. telefonów zaufania (aneks).

Kolejną bardzo ważną kwestia jest edukacja nie tylko społeczeństwa, ale przede wszystkim pracowników służb medycznych. Najczęstsze przyczyny samobójstw to pewne typy charaktery, obciążenia genetyczne, czy też choroby psychiczne- jak zostało to opisane w rozdziale poprzednim.

Większość osób, które giną z własnej ręki, jednoznacznie i często wielokrotnie sygnalizuje wcześniej zamiar lekarzom, rodzinie, znajomym. Jednakże wielu tego nie robi: działają pod wpływem impulsu lub kamuflują swoje plany, nie dając sobie szansy i innym. Na szczęście przeważają ci pierwsi- ok. 80, otwiera się zatem możliwość podjęcia leczenia i zastosowania środków zapowbiegawczych.

Sygnały samobójstwa

• wypowiedzi typu: lepiej byłoby wam beze mnie, lepiej byłoby ze sobą skończyć
• zbieranie leków
• zdobycie sznura lub ostrego narzędzia
• napisanie testamentu i pożegnalnych listów
• nieoczekiwane wizyty u bliskich osób sprawiające wrażenia żegnania się
• nagłe izolowanie się od otoczenia
• rozważania o śmierci
• treści dotyczące śmierci, egzekucji, pogrzebu pojawiające się w snach

ZŁOWIESZCZY SPOKÓJ

Nagła poprawa stanu psychicznego osoby będącej na skraju samobójstwa nazywana jest złowieszczym spokojem. Chory nie odczuwa już niepewności i lęku ponieważ podjął decyzję o samobójstwie, które w jego przekonaniu rozwiąże wszystkie problemy.

Poza tym w warunkach klinicznych ustawienie leczenia choroby psychicznej musi być poprzedzone oceną ryzyka suicydalnego.

ROZPOZNANIE RYZYKA

Najpierw należy oczywiście wprost zapytać pacjenta o myśli i plany samobójcze. podczas wywiadu lekarz powinien unikać negatywnych ocen i krytyki, okazać natomiast badanemu zrozumienie i wsparcie psychiczne, co pozwala nawiązać dobry kontakt. Jeżeli pacjent spontanicznie nie wypowiada się na temat samobójstwa, należy mu zadać kilka coraz bardziej dociekliwych pytań, np.: czy czujesz się załamany? Czy myślał o pozbawieniu życia? W jaki sposób?. Wypytywanie o zamiary samobójcze nie zwiększa ryzyka samobójstwa. Nie można jednak postępować do zbierania wywiadu od osoby po ciężkiej próbie samobójczej do czasu, aż jej stan na tyle się poprawi, by była możliwa współpraca. W razie ujawnienia zamiarów samobójczych zawsze należy

• motywacja – dlaczego pragnie śmierci?
• czy ma gotowy plan popełnienia samobójstwa? Im więcej szczegółów na ten temat, tym większe ryzyko.
• metoda- im bardziej niebezpieczna metoda, tym wyższe ryzyko
• występowanie zmian organicznych lub zaburzeń psychicznych, np. depresja psychotyczna, zaburzenia myślenia, używanie leków uspokajających bez wskazań lekarza.
• zdolność do kontroli impulsów oraz do spokojnego przemyślenia sytuacji
• czy jest możliwe wyjście z sytuacji wywołującej kryzys psychiczny?
• oszacować rozmiary strat.
• czy pacjent ma plany na przyszłość?
• czy pacjent ma oparcie w rodzinie lub innych osobach?
• jak głębokie jest przekonanie badanego o nieuchronności samobójstwa.

Jest to istotne, ponieważ dotychczasowe badania wykazały, że lekarze ogólni często nie rozpoznają pacjentów zagrożonych samobójstwem i że mogą nic nie wiedzieć o korelatach i oznakach ryzyka. Uważa się, że dla profilaktyki samobójstw ważne są postawy i wiedza pracowników służb opiekuńczych. W badaniach szwedzkich przeprowadzono szkolenie podyplomowe lekarzy ogólnych z Gotlandii, która ma 56000 mieszkańców, jeden oddział psychiatryczny i 18 lekarzy ogólnych. W roku 1983 i 1984 Szwedzki Komitet Zapobiegania i leczenia Depresji zorganizował 2 programy edukacyjne, których celem była identyfikacja i leczenie zaburzeń depresyjnych. Następnie w latach 1982-85 monitorowano odsetek samobójstw i stwierdzono znaczny, choć przejściowy spadek po przeprowadzeniu programu. Zdaniem autorów spadek był jedynie przejściowy, ponieważ wygasły efekty działań edukacyjnych.

Niemniej jednak to od lekarza zależy ocena ryzyka i decyzje terapeutyczne. Oszacowanie ryzyka należy do podstawowych obowiązków lekarza ogólnego i w jeśli okaże się może skierować pacjenta na hospitalizację. Ostro suicydalni pacjenci wymagają hospitalizacji nie tylko zapobiegawczo, ale również celem zdiagnozowania choroby psychicznej i rozpoczęcia jej leczenia.

Umieszczenie w klinice z reguły jednocześnie przeraża i uspokaja pacjentów suicydalnych. Z hospitalizacją psychiatryczną nadal wiąże się silne piętno społeczne, a ponadto dla wielu pacjentów oznaczona trudności osobiste, finansowe i zawodowe. Szpitale nie zapobiegają wszystkim samobójstwom, ocalają jednak wiele istnień i zdejmują z rodziny i przyjaciół pacjenta brzemię odpowiedzialności. Zarówno lekarze jak i pacjenci widzą w hospitalizacji porażkę i ostateczność.

Stowarzyszenie osób chorych na depresję i CHAD, ogólnokrajowa organizacja z siedzibą w Chicago sporządziła listę następujących wskazówek dla osób, które sądzą, że członek rodziny lub znajomy chce popełnić samobójstwo:

• Traktuj swego przyjaciela lub członka rodziny poważnie
• Zachowaj spokój, lecz nie lekceważ zagrożenia
• Zaangażuj inne osoby. Nie próbuj zażegnać kryzysu w pojedynkę.
• Skontaktuj się z psychiatrą, terapeutą tej osoby, ośrodkiem interwencji kryzysowej lub innymi specjalistycznymi służbami
• Daj wyraz swojemu zatroskaniu. Podaj konkretne powody dla których sądzisz, że twój znajomy jest bliski samobójstwa.
• Słuchaj uważnie. Zachowaj kontakt wzrokowy. Korzystaj z języka ciała, zbliż się do osoby, weź za rękę, jeśli jest to stosowne.
• Nie owijaj w bawełnę, zapytaj wprost, czy znajomy ma plan popełnienia samobójstwa oraz jaką metodą chce odebrać sobie życie.
• Zapytaj, co ta osoba czuje. Okaż współczucie, nie osądzaj. Nie zdejmuj odpowiedzialności tej osoby za swoje postępowanie
• Uspokajaj. Podkreśl, że samobójstwo to nieodwracalne rozwiązanie problemów
• Nie obiecuj, że sprawę zachowasz dla siebie.
• Jeśli jest to możliwe, nie zostawiaj osoby samej, dopóki nie znajdzie się w rękach kompetentnych fachowców.

INNE STRATEGIE PROFILAKTYCZNE I EDUKACYJNE.

Wielu lekarzy ogólnych ma błędne przekonanie, iż rozmawianie o samobójstwie zwiększa prawdopodobieństwo, ze pacjent je rzeczywiście popełni samobójstwo. wynika to być może dlatego, iż lekarze częściej mają do czynienia z samobójstwami typu psychiatrycznego. Tradycyjnie uważano, iż zabijają się jedynie ludzie chorzy na jakieś zaburzenia psychiczne. Z badań wynika, że ten tradycyjny obraz samobójcy może być tylko w 15%, reszta zaś to samobójcy „atypowi”- tzw. Normalni ludzie. Lekarze mogą nie wiedzieć zatem, że pytanie o samobójstwo jest właściwą oceną ryzyka i tego ryzyka nie zwiększa.

Natura tego problemu wymaga obszernych strategii edukacyjnych i zapobiegawczych, które uwzględnią potrzeby wszystkich zainteresowanych: osób o skłonnościach samobójczych, pracowników służby zdrowia i całego społeczeństwa. Edukacja społeczeństwa przyniesie dwa rezultaty: ludzie zyskają większą świadomość czynników ryzyka oraz być może zmienią postawy wobec samobójców.

KOMUNIKACJA

Należy podkreślać znaczenie komunikacji międzyludzkiej. W szczególności mężczyzn należy zachęcać, by mówili o swoich zmartwieniach, niepokojach. Z ostatnich badań wynika, iż osoby zagrożone samobójstwem mają trudności z porozumiewaniem się z innymi, zwłaszcza gdy doświadczają problemów interpersonalnych./ dlatego też dzieci w niektórych krajach już we wczesnym dzieciństwie uczone są odpowiednich umiejętności.

STRATEGIE RADZENIA SOBIE

Powszechny jest pogląd , iż osoby z tendencjami samobójczymi mają dysfunkcjonalne strategie radzenia sobie, skoro w samobójstwie widza jedynie rozwiązanie. Badania nad strategiami radzenia sobie powinny wykazać, czym różnią się strategie potencjalnych samobójców od strategii pozostałych ludzi. W pakiecie edukacyjnym powinny znaleźć się aktywne metody radzenia sobie, zachęcające do komunikowania się z innymi. Należy również rozważyć inne formy radzenia sobie takie jak: szukanie wsparcia społecznego, odwołanie się do religii.

DESTYGMATYZACJA STRESORÓW

Samobójcy swoją niezdolność do radzenia sobie ze stresującymi sytuacjami uważają często za osobistą słabość . niesłusznie. Trzeba zarówno zmienić ogólny sposób postrzegania stresorów, jak i ustalić, czy dana osoba nie interpretuje fałszywie swojej sytuacji. Tu może pomóc porozumienie się ze znaczącymi osobami z otoczenia i z pracownikami służby zdrowia. Ważna jest ocena psychologicznego wpływu, jaki na jednostkę wywierają stresujące wydarzenia życiowe. Pozostaje jednak wiele nierozwiązanych kwestii: czy występuje jakiś stresor z rodzaju tych, które skłaniają do samobójstwa? Wiemy, że stresujące wydarzenia tylko pośrednio wiążą się z ryzykiem samobójstwa. To sposób w jaki je postrzegamy, ma najistotniejszy wpływ na ryzyko samobójstwa.

Destygmatyzacja zaburzeń afektywnych i wiedza o związanych z samobójstwem czynnikach ryzyka.

Należy rozpowszechniać wiedzę o tym, czym jest i jak często występuje depresja. Choć postrzeganie depresji i innych zaburzeń afektywnych bardzo się zmieniło, to dalej na lęku i depresji pozostaje społeczny stygmat (może plakat)?

ZAPOBIEGANIE SAMOBÓJSTWOM PRZEZ INTERNET.

Liczba samobójstw zwłaszcza wśród ludzi młodych rosnie. W podobnym tempie rozwija się dostęp do internetu. Osiągnięty został etap, na którym studenci mają swobodny dostęp do internetu. Nic więc dziwnego, iż sposób takiej komunikacji staje się środkiem pomocy dla tych, którzy mają tendencje samobójcze. Internet jest idealny dla rozpowszechniania strategii i prowadzenia kampanii profilaktycznych, e-mail, czy surfowanie po sieci są względnie słabo obciążona stygmatem, a komunikacja może być zarazem anonimowa i interaktywna.

Ze względu na opisane cechy komunikacji utworzono wyspecjalizowane grupy dyskusyjne, by pomóc osobom o tendencjach samobójczych, oraz tym , którzy z samobójstwem się zetknęli: badaczom, opiekunom, ludziom w żałobie. Powstało w ten sposób forum do dyskusji. Wiemy o 3 takich grupach dyskusyjnych: suicide-prevention mailing list(grupa zapobiegania samobójstwom0, the suicide- support mailing list(grupa wsparcia) i the suicide –survivors mailing list( grypa osób po próbach samobójczych). Każda z nich ma inny cel i innych uczestników. Grupa wsparcia udziela wsparcia emocjonalnego osobom o skłonnościach samobójczych.

W Polsce są liczne fora o podobnej tematyce, działają na zasadzie grupy wsparcia- znajdują się na popularnych portalach internetowych. Warto dodać, iż chaty są również bardzo przydatne. Warto dodać, iż za pośrednictwem internetu można rozpowszechniać różne wyniki badań, odpowiadać na najczęściej zadane pytania.

OPRACOWYWANIE TERAPII ZAPOBIEGAWCZYCH

Ostatnimi czasy psychologowie we współpracy z innymi specjalistami opracowali lecznicze programy interwencyjne. Maja one zmieniać nasz sposób myślenia tak, byśmy przyjmowali mniej negatywne style atrybucyjne, lub uczyć nas posługiwania się bardziej zróżnicowanymi strategiami rozwiązywania problemów.

TERAPIA NASTAWIONA NA ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

Podstawą tej terapii jest założenie, że samobójcy maja destrukcyjne metody radzenia sobie z problemami. Terapeuci posługują się zróżnicowanymi formami terapii.161 Wszystkie one jednak opierają się na podobnych zasadach i maja podobna strukturę. Hawton i Kirk(1989) zalecają następujące strategie:

• zidentyfikuj problemy klienta,
• zidentyfikuj zasoby klienta, zaczerpnij informacji z innych źródeł(od ludzi, dokumentacji),
• zadecyduj, czy terapia nastawiona na rozwiązywanie problemów jest możliwa i stosowna; zbuduj relacje terapeutyczną.

Techniki rozwiązywania problemów nie są dla wszystkich odpowiednie. Klinicysta po postawieniu diagnozy może zamiast czy obok nich wybrać inne techniki poznawcze i behawioralne. W USA Marsha Linehan zapoczątkowała terapię dialogowo- behawioralną – połączenie terapii indywidualnej z sesjami grupowymi. Z badań wynika, iż ta forma terapii przynosi efekty zarówno bezpośrednie jak i długoterminowe.

TERAPIA POZNAWCZO-BEHAWIORALNA Z PODRĘCZNIKIEM

To podejście łączy zasady terapii dialogowo-behawioralnej z terapia poznawczą pokrewna terapii nastawionej na rozwiązywanie problemów oraz dla osób z zaburzeniami osobowości typu antyspołecznego i borderline. Polega na zastosowaniu interwencji krótkoterminowej w różnej formie: od wręczenia pacjentowi 6 książeczek do przeprowadzenia 6 sesji terapii poznawczej. Jeśli pacjent o tendencjach samobójczych otrzymał 6 książeczek i nie wrócił, by dalej prosić o terapie to znaczy, że interwencja zadziałała. 162 Pilotażowe badania nad ta metoda dostarczają zachęcających wyników. Wynika z nich, iż ten rodzaj interwencji może obniżać poziom osobistego napięcia i złego samopoczucia, a zarazem zmniejsza obciążenia służby zdrowia.

TREŚĆ PODRĘCZNIKA

Istnieje wiele interwencji terapeutycznych, które zmniejszają częstotliwość występowania zachowań samobójczych, a także innych, które wydają się korzystnie wpływać na czynniki sprzyjające samobójstwom. Technikom tym jednak powinny towarzyszyć zmiany społeczne, by ludzie śmielej korzystali z dobrodziejstw leczenia.

WNIOSKI-NA ZAKOŃCZENIE:

Współczesne badania nad przyczynami samobójstw nie rozstrzygnęły sporu na korzyść jednego z prezentowanych podejść i wskazuję, ze geneza jest dosyć złożona. Wiąże się ono ze szczególnym typem interakcji czynników środowiskowych, zwłaszcza społecznych, i trudnych nie rozwiązanych problemów jednostki, które u znacznego odsetka osób pozostają w związku z obecnością zaburzeń psychicznych. Na podkreślenie zasługuje fakt, że analiza genezy samobójstw dokonanych i tzw. Prób samobójczych dowodzi, że z punktu widzenia socjologicznego, klinicznego i demograficznego oba zjawiska wykazują istotne różnice- co skłania współczesnych suicydologów do oddzielnego ich rozpatrywania.-Bilikiewicz 429

BIBLIOGRAFIA:

• • „Bóg bestia – Alvarez
  • „Psychopatologia – Meyer Robert.
  • „Psychiatria” podręcznik dla studentów medycyny – pod red. Adama Bilikiewicza, Warszawa 2004, wydawnictwo lekarskie PZWL
  • „Psychiatria” David A. Tomb pod red. Sławomira Sidorowicza. Wrocław 2003 wydawnictwo medyczne Urban & Partner.
  • „Psychopatologia”- John D. Stirling, Jonathan S.E. Hellewel – Gdańsk 2005, gdańskie wydawnictwo psychologiczne.
  • „Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie”- Erwin Ringel, wydawnictwo Glob 1987
  • „Noc szybko nadchodzi. Zrozumieć samobójstwo, by mu zapobiec” Kay Redfield Jamison, Poznań 2004 zysk i s-ka
  • „Zrozumieć samobójcę” Gdańsk 2002
  • „Samobójstwa”- Jarosz.
  • „Depresja i próby samobójcze młodzieży. Sposoby przeciwdziałania i reagowania” – Alan Carr – Gdańsk 2004 , GWP
  • L. Korzeniowski – zarys psychiatrii, Warszawa 1965. państwowy zakład wydawnictw lekarskich
  • Materiały z I konferencji suicydologicznej w Łodzi w dniach 24-25 . 2. 1995 pod red. B.Hołysta i M.Staniaszaka. Łódź 1995

Polskie towarzystwo Higieny psychicznej „Samobójstwo”- Warszawa Łódź 1995

• B. Hołyst „Na pograniczu życia i śmierci”. Studium wiktymologiczne i kryminologiczne’ CF. Muller lex utilis, Warszawa 2002
• Roman Bielecki „dynamika, uwarunkowania, profilaktyka samobójstw w ostatnim ćwierćwieczu XX wieku w Polsce” – Toruń 2004, wyd. DUET.
• Zimbardo ”Psychologia i życie”
• Psychopatologia- Robert Meyer
• Psychopatologia pod. Red. Arnolda A. Lazarusa i Andrew M.Colemana zysk i s-ka 2001

PUBLIKACJE MULTIMEDIALNE

• http://studia.korba.pl/sciagi/pedagogika/1,4303,665,art.html
• http://www.terapia.rubikon.net.pl/html/samobojstwo_int_kryzys.htm